✍️ सत्यजीत
मानव सभ्यताको सुरुवाती युगमा मृत्यु सबैभन्दा ठूलो रहस्य थियो। जब मानिसले शरीरको निस्क्रियता देख्थ्यो तर स्वप्नमा मृतक आफन्त भेट्थ्यो, तब “शरीर मर्छ तर आत्मा बाँचिरहन्छ” भन्ने विश्वास जन्मियो। यो विश्वासले धर्म, दर्शन र पुराणहरूको जग बनायो। तर वास्तविकता के हो भने-आत्मा भन्ने कुरा वैज्ञानिक दृष्टिले कुनै प्रमाणित तत्व होइन, यो मानवीय कल्पना र भयको उपज हो।
“भयले धर्म जन्मायो, धर्मले आत्मा गढ्यो, र आत्माले विज्ञानलाई नकार्यो।”
आत्मा र पुनर्जन्मका मिथकहरूले मानिसलाई “आशा र नियन्त्रण” दुवै दिए। शासकले धर्ममार्फत प्रजा नियन्त्रण गरे; “पाप गर्यौ भने अर्को जन्ममा सजाय” भन्ने धमकीले सामाजिक भय कायम रह्यो। तर विज्ञान भन्छ-चेतना मस्तिष्कको जैविक प्रक्रिया हो। जब न्युरोनहरूको गतिविधि बन्द हुन्छ, चेतना पनि समाप्त हुन्छ। शरीर रोकिएपछि आत्मा होइन, केवल तत्वहरूको रूपान्तरण हुन्छ।
“मृत्युपछि जीवन रहन्छ” भन्ने विश्वासले प्रारम्भमा सांस्कृतिक आश्वासन त दियो, तर वैज्ञानिक यथार्थ बुझ्नबाट रोक्यो।
भूत, प्रेत, पिशाचको अवधारणा केवल मानव मनोविज्ञानको उत्पादन हो। रातको अन्धकार, अप्राकृतिक आवाज, र असामान्य घटना-यी सबै डर पैदा गर्ने तत्व हुन्। मनोविज्ञान भन्छ-‘भूत देख्नु’ hallucination वा मस्तिष्कको प्रतिक्रिया मात्र हो।
धर्मले यस भयलाई संस्थागत बनायो। शासक वर्ग र पुरोहितहरूले नरक, स्वर्ग, पाप-पुण्यको कथा प्रयोग गरेर जनतालाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्थे-जसलाई अनुशासन भनियो। भय र अज्ञान अनुशासन होइन; नियन्त्रण र शोषणको औजार बन्यो।
आधुनिक न्युरोसाइंस भन्छ-चेतना मस्तिष्कको न्युरोन गतिविधिमा आधारित हुन्छ। जब न्युरोन निष्क्रिय हुन्छन्, चेतना समाप्त हुन्छ। शरीरको अणु र ऊर्जा वातावरणमा मिश्रित हुन्छन्।
“मृत्युले चेतनालाई अन्त्य गर्छ, तर पदार्थको रूपान्तरण जारी रहन्छ।”
पदार्थ र ऊर्जा न त सिर्जना हुन्छन्, न नष्ट; केवल रूपान्तरण मात्र हुन्छ। हाम्रो शरीरको अणु-परमाणुहरू माटो, पानी, हावा र जीवजन्तुमा मिसिन्छन्। यसरी मृत्युपछि ‘आत्मा’ बाँच्दैन; केवल रूपान्तरण हुन्छ।
Carbon-Oxygen Cycle, Photosynthesis र जैविक प्रक्रियाहरू स्पष्ट प्रमाण हुन्। मानव शरीरको तत्वहरूले नयाँ जीवनको चक्रमा योगदान गर्छन्। मृत्यु आफैंमा ऊर्जा परिवर्तन हो, आत्माको अस्तित्व होइन।
धर्म र तान्त्रिक संस्कारहरूले भूत-प्रेतको मिथकलाई व्यापारमा रूपान्तरण गरे। “भूत लागेको” भन्दै व्यक्तिलाई तान्त्रिक उपचार गरिन्छ, महिला र दलितमाथि डर र भेदभावको औजार बनाइन्छ।
“जहाँ अन्धविश्वासको अँध्यारो छ, त्यहाँ मानवताको प्रकाश ढाकिन्छ।”
भूत-प्रेतको मिथकले समाजमा भय, विभाजन र शोषण सिर्जना गर्यो। धार्मिक, सांस्कृतिक र तान्त्रिक अभ्यासहरूले आधुनिक युगमा समेत मानिसलाई डरमा बाँध्छ। उदाहरणका लागि, ग्रामीण भारत र नेपालका केही क्षेत्रहरूमा महिलाले 'चुड़ैल' वा 'भूतले छोयो' भन्ने आरोपले हिंसा सहनु पर्छ।
भूत-प्रेत मिथकले शिक्षा, स्वास्थ्य र समानताको बाटो अवरुद्ध गर्दछ। मानसिक रोगीलाई उपचार नभई तान्त्रिक उपचारमा पठाइन्छ। यसले विज्ञान र विवेकलाई दबाउँछ।
साँचो मुक्ति भयबाट होइन, बौद्धिक स्वतन्त्रता र वैज्ञानिक चेतनाबाट प्राप्त हुन्छ। मानिसले मिथक र डरभन्दा बढी तर्क, प्रमाण र अनुभवलाई विश्वास गर्नुपर्छ।
“मानव अमर हुन्छ-विचार, ज्ञान र चेतनामा, मिथकमा होइन।”
शिक्षा र वैज्ञानिक दृष्टिकोणले महिला, दलित, गरीब र वञ्चित समुदायलाई अन्धविश्वासको चक्रबाट मुक्त पार्छ। समाजमा चेतना र विवेकको पुनर्जागरणले मानवता वास्तविक अर्थमा स्वतन्त्र हुन्छ।
धर्मलाई सांस्कृतिक पूरक र अनुभवजन्य स्रोतको रूपमा मात्र स्वीकार गर्न सकिन्छ, जीवनको मार्गदर्शनको रूपमा होइन।
“मानवता धर्मका नाममा विभाजित होइन, ज्ञान र चेतनाको साझा प्रकाशमा उभिनुपर्छ।”
आज संसारका धेरै समाजले धर्मलाई गौण र विज्ञानलाई विशेष महत्त्व दिने प्रयास गरिरहेका छन्। तर धेरै देशमा अझै धार्मिक र अन्धविश्वासी विश्वासले जनतालाई भ्रममा राख्छ। भूत-प्रेत, आत्मा, पुनर्जन्मको मिथक अझै धेरैलाई नियन्त्रण गर्ने साधन बनेको छ।
सामाजिक जागरण र वैज्ञानिक शिक्षा बिना, मानवता पूर्ण स्वतन्त्र बन्न सक्दैन। विज्ञानले देखाएको यथार्थ स्वीकार नगरी, मिथकमा बाँधिनु भनेको मानसिक र सामाजिक गुलामी स्वीकार गर्नु हो।
“मानिसले डरभन्दा बढी तर्क, भ्रमभन्दा बढी प्रमाण, अन्धविश्वासभन्दा बढी बुद्धि रोज्नुपर्छ।”
यही चेतनाले मानवता, सामाजिक समानता, र व्यक्तिगत स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्न सक्छ। विज्ञान र तर्कको प्रकाशमा मात्र मानव मुक्ति, सामाजिक न्याय र विवेकपूर्ण जीवन सम्भव छ।
