भारतीय माओवादी आन्दोलनको जनशास्त्रीय विश्लेषण:

✍️ सत्यजीत

भारतीय माओवादी आन्दोलन भारतको सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक असमानताका विरुद्धको लामो ऐतिहासिक प्रतिरोध हो। यो आन्दोलन कुनै क्षणिक हिंसात्मक प्रतिक्रिया होइन, बरु भारतीय समाजको वर्गीय संरचना, जातीय विभेद, भूमिहीनता, र राज्यदमनको दीर्घकालीन परिणाम हो। यसको जरा भारतीय उपमहाद्वीपको ग्रामीण जीवन, विशेष गरी भूमिहीन किसान र आदिवासी समुदायका दैनिक अनुभवमा गहिरो रूपमा फैलिएको छ (Banerjee, 1980)।

नक्सलबारी सन् १९६७ मा भएको किसान विद्रोहले यस आन्दोलनको प्रारम्भिक रूप प्रदान गर्‍यो। चारु मजुमदार र कानु सान्यालजस्ता विचारकहरूले “जनताको युद्ध” को सिद्धान्त अघि सारे, जसले भारतको मौलिक जनशास्त्रमा आधारित राजनीतिक चेतनाको नयाँ अध्याय खोलेको थियो (Mazumdar, 1967)।

जनशास्त्रीय दृष्टिले हेर्दा भारतीय समाज वर्गीय, जातीय र आर्थिक रूपमा गहिरो रूपमा विभाजित छ। भू-स्वामित्व र श्रमको सम्बन्ध असमान छ, जसमा उच्च जात र सामन्त वर्गले सम्पूर्ण उत्पादनका साधनमा नियन्त्रण जमाएका छन् (Yadav, 2015)। यसले ग्रामीण समाजमा शोषण र उत्पीडनको जरो गहिरोसंग गाडेको छ।

दलित, आदिवासी र भूमिहीन किसान वर्गको जीवन निरन्तर शोषण र सामाजिक बहिष्करणले ग्रस्त छ। उनीहरू राज्य र बजार दुवैबाट बहिष्कृत छन्। जनशास्त्रीय रूपमा हेर्दा, यस्ता वर्गीय असमानताहरूले माओवादी आन्दोलनको “सामाजिक जनाधार” निर्माण गरेको पाईन्छ (Gupta, 2011)।

सन् १९६७ को नक्सलबारी विद्रोह भारतीय इतिहासमा एक मोड थियो। यो केवल स्थानीय घटना थिएन; यो देशव्यापी वर्गसंघर्षको प्रतीक बनेको थियो। चारु मजुमदारले यसलाई “जनताको युद्धको प्रारम्भिक अभ्यास” भनेका थिए (Mazumdar, 1967)।

यस आन्दोलनको बिस्तार पश्चिम बंगालदेखि बिहार, आन्ध्रप्रदेश, झारखण्ड, ओडिशा र छत्तीसगढसम्म फैलियो। दण्डकारण्य क्षेत्र (छत्तीसगढ र झारखण्डका जंगलहरू) आन्दोलनको केन्द्र बन्यो। यहाँ माओवादीहरूले जनसेना, जनअदालत, र गाउँस्तरीय “जन सरकार” गठन गरेर राज्यविरुद्ध वैकल्पिक शासन प्रणालीको अभ्यास सुरु गरे (Chakrabarti, 2014)।

भारतीय राज्यले यस आन्दोलनलाई शुरुदेखि नै “आन्तरिक सुरक्षा संकट”को रूपमा परिभाषित गर्‍यो। प्रहरी, अर्धसैनिक बल र सेनाको प्रयोग गरेर गाउँहरूमा आक्रमण र निगरानीका सञ्जालहरू विस्तार गरियो। २००९ मा सुरु गरिएको Operation Green Hunt ले यस दमनलाई चरम बिन्दुमा पुर्‍यायो।

राज्यको रणनीति दुई तहमा आधारित थियो- सैन्य नियन्त्रण र वैचारिक युद्ध। माओवादीहरूलाई “आतङ्कवादी” र “राष्ट्रिय सुरक्षा संकट”को रूपमा चित्रित गरेर जनसमर्थन कमजोर पार्ने प्रयास गरियो (Madhok, 2009)। तर जनशास्त्रीय रूपमा हेर्दा, यो केवल सत्ताको औचित्य कायम राख्ने प्रयत्न मात्रै थियो।

गणपति (CPI-Maoist का महासचिव) का शब्दमा:

“राज्यले गोली चलाउँछ, हामी विचार चलाउँछौं। गोली सकिन्छ, विचार कहिल्यै सकिँदैन।”

यो भनाइले माओवादी आन्दोलनको वैचारिक आत्मबललाई स्पष्ट रूपमा व्याख्या गर्छ।

माओवादी आन्दोलन केवल राजनीतिक वा सैन्य आन्दोलन थिएन; यसले सामाजिक ज्ञान र चेतनाको नयाँ दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्‍यो। चारु मजुमदार र माओवादी नेताहरूले समाजको परिवर्तनलाई “जनताको विज्ञान” अर्थात् People’s Science को रूपमा व्याख्या गरे (Chatterjee, 2012)।

यो अवधारणामा ज्ञानको स्रोत उच्चवर्गीय शिक्षालय होइन, बरु जनताको सामूहिक अनुभव र संघर्ष हो। ग्रामीण आदिवासी र दलित समुदायको जीविकोपार्जन, सामुदायिक सम्बन्ध, र दैनिकी नै वैज्ञानिक अभ्यासको रूप हो।

यही कारणले CPI (Maoist) ले शिक्षा, स्वास्थ्य र न्यायको वैकल्पिक संरचना बनायो- जसले गाउँहरूमा “राज्यभन्दा अलग शासन” को अभ्यास सम्भव बनायो (Kujur, 2006)।

माओवादी आन्दोलनको मेरुदण्ड आदिवासी र दलित समुदाय नै थिए। झारखण्ड, छत्तीसगढ र ओडिशाका आदिवासीहरूले यो आन्दोलनलाई आफ्नै अस्तित्वको संघर्षका रूपमा व्याख्या गरे। भूमि, वन र जलस्रोतमाथि राज्य र कम्पनीहरूको कब्जाविरुद्धको यो प्रतिरोध आदिवासी जीवनशैलीको संरक्षणसँग गाँसिएको थियो (Mishra, 2019)।

एक आदिवासी कार्यकर्ताले भनेका थिए-

“पहिले हामी डराउँथ्यौं, अहिले हामी अधिकार माग्छौं।”

यो चेतनाको रूपान्तरण माओवादी आन्दोलनको सबैभन्दा ठूलो सामाजिक उपलब्धि थियो। यसले उत्पीडित समुदायहरूमा स्वाभिमान र प्रतिरोधको आत्मविश्वास जगायो।

माओवादी आन्दोलनमा महिलाको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण रह्यो। महिला लडाकुहरू केवल सहायक नभई राजनीतिक र वैचारिक नेतृत्वमा समेत सक्रिय बने। उनीहरूले जनअदालत सञ्चालन गरे, गाउँस्तरीय स्वास्थ्य र शिक्षामा योगदान दिए (Singh, 2012)।

महिला मुक्ति र वर्गमुक्ति परस्पर सम्बन्धित छन् भन्ने धारणा यस आन्दोलनको मूल सिद्धान्त बन्यो। यसले ग्रामीण भारतमा लिङ्गीय चेतना र समानताको नयाँ विमर्श ल्यायो (Chakrabarti, 2014)।

माओवादी आन्दोलन र राज्यसत्ताबीचको सम्बन्ध द्वन्द्वात्मक छ। राज्यको हरेक दमनले आन्दोलनलाई नयाँ रूप दिएको छ। Operation Green Hunt पछि हजारौं मानिस विस्थापित भए, तर माओवादीहरूले जंगलभित्र पुनः सङ्गठन गरे।

राज्यीय हिंसाले जनताको मनोविज्ञानमा गहिरो प्रभाव पार्‍यो- जसले ग्रामीण क्षेत्रहरूमा “राज्यविहीन चेतना” को विकास गरायो। जनशास्त्रीय रूपमा, यो स्थिति “Resistance as Identity” (प्रतिरोध नै अस्तित्व) को रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ (Vanaik, 2017)।

माओवादी आन्दोलनले लामो समयसम्म सशक्त प्रतिरोध प्रस्तुत गरे पनि, अन्ततः केही कारणहरूले यसको प्रभाव घट्दै गयो।

पहिलो, नेतृत्वबीच वैचारिक मतभेद र संगठनात्मक कठोरताले आन्दोलनलाई लचिलो बनाउन सकेन (Gupta, 2011)।

दोस्रो, स्थानीय मुद्दा र राष्ट्रिय रणनीतिबीचको असन्तुलनले जनता र नेतृत्वबीच दूरी बढायो।

तेस्रो, सशस्त्र संघर्षमा अत्यधिक भरोसाले राजनीतिक वैकल्पिक आन्दोलनहरूलाई कमजोर पार्‍यो (Singh, 2012)।

राज्यको प्राविधिक र सूचना-सञ्जाल नियन्त्रणले भूमिगत सङ्गठनहरूलाई दबायो। तर यसको अर्थ आन्दोलन समाप्त भयो भन्ने होइन; बरु यसको वैचारिक स्वरूप अझै परिवर्तन हुँदै गएको छ।

गणपति (CPI-Maoist) का शब्दमा:

“माओवादी आन्दोलनको अन्त्य होइन, नयाँ रूपको पुनर्जन्म भइरहेको छ- विचारको स्वरूपमा।”

माओवादी आन्दोलन केवल बन्दुकको कथा मात्रै होइन, यो भारतीय समाजको गहिरो वर्गसंघर्ष र चेतनाको प्रतिरूप हो। जनशास्त्रीय दृष्टिले यो आन्दोलनले देखायो- राज्य, पूँजी र वर्गीय प्रभुत्वविरुद्ध जनताको प्रतिरोध सधैं रूपान्तरणशील हुन्छ।

“दमन र प्रतिरोध” भारतको राजनीतिक-सांस्कृतिक चेतनाको स्थायी द्वन्द्व हो। जबसम्म वर्गीय असमानता, जातीय विभेद र राज्यीय हिंसा समाप्त हुँदैन, प्रतिरोधको स्वरूप फरक तर अवश्य रहन्छ।

Mazumdar (1967) को शब्दमा:

“क्रान्ति कहिल्यै मर्छैन, केवल रूप बदल्छ।”

भारतीय माओवादी आन्दोलनको इतिहास दमन र प्रतिरोधको एक दीर्घ गाथा हो। सन् १९६७ को नक्सलबाडी विद्रोहले उठाएको “भूमिहीन किसानको मुक्ति” को नारा र वर्गसंघर्षको आगोले भारतको सामाजिक चेतनामा हलचल ल्यायो। तर सत्ताले त्यस आगोमाथि गोली, जेल, र दमनको पानी खन्यायो। हजारौँ कार्यकर्ताहरू हत्या र हिरासतको सिकार बने। यद्यपि प्रत्येक आन्दोलनसँगै केही वैचारिक विचलन, संगठनात्मक कमजोरी र नेतृत्वको आन्तरिक संघर्ष पनि जोडिए, जसले आन्दोलनको एकता र दीर्घ रणनीतिमा दरार ल्यायो। विशेष गरी १९९० पछि राज्यले “विकास” र “आतंकवाद” का नाममा सञ्चालन गरेको काउण्टर–इन्सर्जेन्सी अभियानले माओवादी आन्दोलनलाई लगभग समाप्त भएको भान गरायो। तर यो समाप्ति होइन, केवल पुनःसंघटनको अन्तःकाल थियो। किनभने भारतीय समाजमा वर्गीय शोषण, जातीय विभेद, भूमिहीनता र पूँजीवादी दोहन अझै गहिरो छ, जसले आन्दोलनको आवश्यकतालाई जीवित राखेको छ।

दमनले धेरैलाई आतंकित बनायो, केहीलाई थकित बनायो, र केहीलाई विचलित गर्‍यो। तर खरानीभित्र लुकेको आगो कहिल्यै मर्दैन। भारतीय माओवादी आन्दोलन पनि त्यस्तै आगो हो - जसले कहिले सशस्त्र विद्रोहको रूपमा, कहिले सांस्कृतिक प्रतिरोधको स्वरूपमा, र कहिले जनअधिकारका अभियानका रूपमा आफैँलाई पुनःपरिभाषित गर्दै आएको छ। “जनयुद्ध पराजित हुँदैन, केवल दिशानिर्देशन बदलिन्छ” भन्ने चारु मजुमदारको चेतना आज पनि अनेक युवाको मुटुमा बाँचिरहेको छ। सत्ताले बन्दुक रोक्न सक्छ, तर विचारको गोलाबारी कहिल्यै रोक्न सक्दैन। जबसम्म भारतीय समाजको वर्गअन्तरविरोध, गरिब-धनीको विभाजन, र शोषणको ढाँचा विद्यमान रहन्छ - तबसम्म माओवादी आन्दोलन खरानीमुनि लुकेको त्यो सानो फिलिङ्गो आगो हो, जसले एक दिन फेरि नयाँ रूप लिएर संसारै डढाउने सम्भावना बोकेको छ।

त्यसैले, भारतीय माओवादी आन्दोलनको ऐतिहासिक यात्रा केवल पतन होइन- यो चेतनाको निरन्तर रूपान्तरण हो, जहाँ प्रत्येक उत्पीडित वर्गले आफूभित्रको “जनताको विज्ञान” पहिचान गर्न थालेको छ।